Üsküdar Üniversitesi Kurucu Rektörü, Psikiyatrist Prof. Dr. Nevzat Tarhan, paranın psikolojisi konusunu kıymetlendirdi.
İlk his endişe, birinci gereksinim sığınma
Prof. Dr. Nevzat Tarhan, insanın en temel motivasyonunun “iyi hissetme arzusu” olduğunu belirterek, “İnsanın düzgün hissetme muhtaçlığı biyolojik bir dürtüdür. Bir çocuk anne karnından dünyaya geldiğinde birinci hissettiği duygu endişedir. Zira anne karnı konforlu bir ortamdır, her şey hazırdır. Ancak dünyaya çıkar çıkmaz soğuk bir hava gelir ve bebek ağlar. Birinci reaksiyon dehşettir. Akabinde sığınma gereksinimi doğar. Anne kokusu bile çocuğu rahatlatır. Yani insan hayatı, daha birinci andan itibaren yeterli hissetme ve sığınma muhtaçlığı üzerine heyetidir.” dedi.
Beynin ödül sistemi kısa vadeli haz üretiyor
Prof. Dr. Tarhan, beynin ödül düzeneğinin dopamin üzerinden çalıştığını söz ederek, “Beyindeki ödül sistemi dopamin döngüsüyle çalışır. Tüm bağımlılıklar, sanal alışkanlıklar bu mekanizmayı kullanır. Dopamin kısa vadeli haz verir lakin uzun vadeli tatmin sağlamaz. İstek ve muhtaçlık giderme ile uzun vadeli tatmin birebir şey değildir. İnsan anlık memnunlukla yetinmemeli, uzun vadeli mana arayışıyla düzgün hissetmeyi başarmalıdır.” diye konuştu.
Psikolojik kaynak idaresi şart
İyi hissetmenin bir strateji gerektirdiğini vurgulayan Prof. Dr. Tarhan, sözlerine şöyle devam etti:
“Bir insan kendini yalnızca ‘şu anda yeterli hissediyorum’ diye kandırmamalı. 5-10 yıl sonra da yeterli hissetmek için zihinsel yatırım yapmalı. Bunun için emel belirlemek, yol haritası çıkarmak gerekir. Nasıl nakdî kaynak yönetiliyorsa, insanın da ruhsal sermayesi vardır. Duygusal, toplumsal ve manevi birikimler… Bunları da makul yönetmek gerekir. İnsan şuurlu bir varlıktır; yalnız kendilik şuuru değil, etraf, dünya, cihan ve İlah şuuruna sahiptir. Bu şuurla kaynaklarını yöneten kişi fark oluşturur.”
Çocuğa 10 yaşına kadar bütçe idaresi öğretilmeli
Psikolojik dayanıklılığın küçük yaşta geliştirilebileceğini tabir eden Prof. Dr. Tarhan,
“Çocuğa 10 yaşına kadar bütçe idaresi öğretilmeli. 10 yaşından sonra geç kalınır. Çocuk istediği her şeyi çabucak elde etmemeli. Ödevini yapınca çikolata vermek, beklemeyi öğretmek gerekir. Bu, doyum erteleme hünerini kazandırır. Doyum erteleme, dopaminin sürdürülebilir salgılanmasını sağlar, çocuk dayanıklılık eğitimi alır.” tabirinde bulundu.
Prof. Dr. Tarhan, ailelerin sık yaptığı kusura da dikkat çekerek, “Çocuk ağlayınca istediğini çabucak vermek anne babanın egosunu tatmin eder lakin çocuğun hiçbir şey öğrenmesini sağlamaz. Çocuk muhtaçlık ve istek ayrımını öğrenmez. Bu da ileride bağımlılık riskini artırır.” halinde konuştu.
Kredi kartı somut haz verir, borcu unutturur
Prof. Dr. Nevzat Tarhan, günümüz tüketim alışkanlıklarını kıymetlendirerek bireylerin para, haz ve münasebetlerle olan bağlarını ele aldı. Tarhan, çocukluktan itibaren öğrenilmesi gereken “doyum erteleme” marifetinin hem finansal hem de duygusal sermaye idaresinde kritik olduğunu vurguladı.
Günümüz beşerinin çoğunlukla somut hazza yöneldiğini belirten Prof. Dr. Tarhan, “İnsan somut hazla soyut tatminin ayrımını yapamıyor. Kredi kartıyla alışveriş yapıyorsun, o anda paranın çıkışını hissetmiyorsun. Anlık bir haz yaşanıyor fakat ilerideki borç düşünülmüyor. Halbuki kişi soyut tatmini öğrenirse, yani bugünkü harcamayı erteleyip gelecekteki gayesi için biriktirirse, somut hisler yerine soyut hislerini yönetmeyi başarır. Somut haz dopaminle, soyut tatmin serotoninle ilgilidir.” dedi.
Çocuk yalnızca memnun edilmez, hayata hazırlanır
Çocukların finansal şuur kazanmasının erken yaşta başlaması gerektiğini hatırlatan Prof. Dr. Tarhan, “Çocuğa küçük yaştan bütçe idaresi öğretilmeli. Kolay elde etmemeli, isteklerini ertelemeyi öğrenmeli. Anne babaların ‘çocuğumdan daha mı önemli’ diyerek her dediğini yapması en büyük yanılgıdır. Çocuk memnun edilmek için değil, hayata hazırlanmak için yetiştirilir. Anne baba olmadığında da kendi gemisinin kaptanı olabilmeli.” sözünde bulundu.
Prof. Dr. Tarhan, çocukların marka ve statü tuzaklarına kolay düşebildiğini belirterek, paranın sırf bir takas aracı değil tıpkı vakitte bir ruhsal sembol olduğunu vurguladı.
Ticarette en büyük sermaye güvendir
Güvenin hem insan ilgilerinde hem de iş dünyasında temel sermaye olduğunu belirten Prof. Dr. Tarhan, “Ticarette en büyük sermaye inançtır. Açık, şeffaf ve hesap verebilir olan kişi ya da kurumlar sürdürülebilir muvaffakiyet sağlar. İnanç kayboldu mu, her şey kaybolur.” diye konuştu.
İhtiyaç olmayan şeyi arzuluyorsak yanlış yoldayız
Para harcama alışkanlıklarına da değinen Prof. Dr. Tarhan, “Birincisi, gereksinimim olmayan şeyi mi arzuluyorum? İkincisi, sahip olduklarımla tatmin oluyor muyum? Bu sorulara ‘hayır’ karşılığı çıkıyorsa kişi yanlış yoldadır. Gereksinim dışı harcama suçluluk doğurur, tatminsizlik ise daima daha fazlasını istemeye sürükler. Bu durum alışveriş bağımlılığına kadar sarfiyat.” dedi.
Para, şahsa özgürlük duygusu verir
Prof. Dr. Tarhan, yeterli gelir elde eden insanların özgür hissettiğini tabir ederek, “Başarılı hissetmek, güçlü hissetmek, statü sahibi olduğunu hissetmek için para beşere özgürleşme hissi verir. Kişi temel gereksinimlerini karşılayabiliyorsa, kimseye muhtaç olmuyorsa özgür hisseder. Fakat borçlanarak yaşamaya başlarsa bu defa kaybetme korkusu hayatını esir alır.” diye konuştu.
Patolojik cimrilik endişelerin ürünü
Parayla bağın ruhsal boyutunu anlatan Prof. Dr. Tarhan, “Öyle beşerler vardır ki meskende buzdolabının fişini çeker, çocuğun sütünden, bezinden bile tasarruf eder. Bu artık patolojik cimriliktir. Bu türlü bir ilgi, kaygıların baskın olduğu bir para bağıdır. Parayla olan alakamız insanın hayatla olan münasebetinin bir modülüdür.” tabirinde bulundu.
Bazı beşerler parayı kartvizit üzere görür
Prof. Dr. Tarhan, bazı kişilerin zenginliği bir güç gösterisi aracı olarak kullandığını söyleyerek, “Bazı beşerler parayı kartvizit üzere görür. Büyük otomobillerle görünürler, gösterişli yaşarlar ancak aslında borç içindedirler. ‘Yıkılmadım, ayaktayım’ bildirisi vermek için yaşarlar.” biçiminde konuştu.
Osmanlı’nın son periyodunda yapılan Dolmabahçe Sarayı’nı yanlış yatırım anlayışına örnek veren Prof. Dr. Tarhan, “1850’lerde Osmanlı büyük borçlar aldı. Lakin bu borçlarla geri dönüşü olmayan Dolmabahçe Sarayı yapıldı. O devirde altınla yapılan bu yatırım, bugünkü hesapla Avrasya Tüneli kadar kıymetliydi. Sadece ‘yıkılmadık ayaktayız’ bildirisi vermek için yapılan bu saray, Osmanlı’nın çöküşünü hızlandırdı.” dedi.
Para, hayatın merkezinde değil; araç olmalı
Paranın bir güç olduğunu lisana getiren Prof. Dr. Tarhan, ancak hayatın merkezine oturduğunda insanı esir alacağını vurguladı ve “Para bizi özgürleştiren bir güç olabilir fakat hayatın merkezinde olmamalı. Araç olmalı, kolaylaştırmalı, kimseye muhtaç etmemeli. Lakin açık konumlarla borçlanarak yaşayan bir kişi uykularını kaybeder, tüm birikimlerini riske atar.” tabirinde bulundu.
Şirketlerde bütçe idaresine de değinen Prof. Dr. Tarhan, “Bağımsız denetçiler şirketlerin israf edip etmediğini denetim eder. Zira tasarruf ve verimlilik temeldir. Verimlilik işi gerçek yapmaktır, aktiflik ise gerçek işi yapmaktır. Şayet bunlar yoksa kaynaklar israf edilir.” formunda konuştu.
Ekonominin Fransızca kökenli ve tasarruf manasını taşıdığını söz eden Prof. Dr. Tarhan, “Ama Arapçadaki ‘iktisat’ niyet kökünden gelir. Yani evvel gayesini belirle, sonra harcama yap. Gayesi olmayan kişi açgözlü yatırımlar yapar, parayı pusula üzere yanlış kullanır.” dedi.
Prof. Dr. Tarhan, zenginliğin tanımını da yaparak, “Zengin, çok şeye sahip olan değil; az şeye gereksinim duyan insandır. İnsan sahip olduklarıyla tatmin olabiliyorsa zengindir. Sahip olduklarıyla tatmin olmayan kişi ne kadar çok kazanırsa kazansın yoksulluk hissinden kurtulamaz.” tabirinde bulundu.
Yüksek inançlı toplumlar büyür
Prof. Dr. Tarhan, yatırım ortamının inançla direkt bağlantılı olduğunun altını çizerek, “Francis Fukuyama’nın da belirttiği üzere yüksek inançlı toplumlar geleceği öngörebilir. Özgürlüklerin olduğu yerde beşerler yatırımlarını uzun vadeli yapar, sistem büyür. Lakin düşük inançlı toplumlar kaynaklarını savunmaya, sığınak yapmaya harcar. Bu da israftır.” diye konuştu.
Ekonomik krizlere hazırlık için bireylerin ve kurumların risk tahliline ehemmiyet vermesi gerektiğini söyleyen Prof. Dr. Tarhan, “Biz genelde kriz çıktığında yönetiyoruz fakat risk tahlili yapmıyoruz. Meğer risk tahlili sayesinde kriz çıkmadan tedbir alınabilir. Bu hem kişisel hem de toplumsal ölçekte hayati değer taşır.” formunda kelamlarını tamamladı.
Kaynak: (BYZHA) Beyaz Haber Ajansı
